المصطفی

عناوین مورد بحث در این مطلب:

عصمت در لغت و اصطلاح

عصمت از دیدگاه مکتب اهل بیت علیهم السلام

عصمت از دیدگاه مکتب خلفا

پیامبر (ص) از دیدگاه صحیحین

پیامبر (ص) از دیدگاه مستشرقان

به ادامه مطلب بروید

فهرست مطالب پایان‌نامه (کلیک کنید)

عصمت

از آن‏جا که ریشه بسیاری از نسبت‌های به دور از عقل و منطق که زمینه‌ساز بعض شبهات مستشرقان به شخصیت حضرت شده است به نوع نگاه مکتب خلفا به مسأله عصمت پیامبر6 بازمی‌گردد، لذا تبیین مختصر بعضی از آراء عالمان اهل سنت در مسأله عصمت برای ریشه‌یابی شبهاتی که در دو فصل جهاد و ازدواج مطرح خواهند شد راه­گشا خواهد بود.

عصمت در لغت و اصطلاح

معنای لغوی عصمت حفظ نمودن، دفع و منع کردن است.[1] اما در معنای اصطلاحی آن اختلاف است:

عصمت از دیدگاه مکتب اهل بیت:

شیخ مفید اعتقاد شیعه در معنای اصطلاحی عصمت در شریعت را چنین بیان نموده­اند که:

العصمة لطف یفعله الله تعالی بالمکلف بحیث یمتنع منه وقوع المعصیة و ترک الطاعة مع قدرته علیهما.[2]

عصمت لطفی از جانب خداوند متعال به مکلف است که مانع انجام معصیت یا ترک اطاعت پروردگار می­شود؛ در عین حال که قدرت بر معصیت یا ترک طاعت دارد.

این عصمت از دیدگاه شیعه مطلق است یعنی عصمت از گناهان کبیره و صغیره، عمداً و سهواً، قبل و بعد بعثت را شامل می‌شود.[3] یکی از ادله شیعه بر عصمت این است که:

قابل رتبه نبوت کسی است که جمیع قوای طبیعیه و حیوانیه و نفسانیه او مطیع و منقاد و مقهور عقل او شده باشد و کسی که جمیع قوت­های او تابع عقل او شوند، محال است که معصیت از او سر زند و صادر شود، زیرا که جمیع معاصی در نظر عقل قبیح است و هر که معصیتی از او صادر شود تا یکی از قوت­های او مثل قوت غضبی یا قوت شهوی یا غیرهما بر عقل او غالب نشود محال است که مرتکب معصیت شود.[4]

این دیدگاه مورد تأیید متفکر برجسته اهل سنت، فخر رازی نیز هست. او در تأیید اصل ایده عصمت در نگاه شیعه و اصل نیاز به انسان کامل و عصمت و کمال او از جهت نظری و عملی در کتاب المطالب العالیة که به تعبیر ابن تیمیة آخرین کتاب او است که تمامی علومش را در آن جمع نموده،[5] می‌نویسد:

جماعة الشیعة الإمامیة یسمونه بالإمام المعصوم و قد یسمونه بصاحب الزمان و یقولون بأنه غائب، و لقد صدقوا فی الوصفین أیضا.[6]

گروه شیعه امامیه او را امام معصوم می‌نامند و گاهی او را صاحب الزمان می‌خوانند، و معتقدند او غائب است.

البته او قبل از بیان این عقیده در کتاب تفسیرش برخلاف این عقیده، ذیل آیه "لاینال عهدی الظالمین" آورده  است:

أما الشیعة فیستدلون بهذه الآیة على صحة قولهم فی وجوب العصمة ظاهراً وباطناً ، وأما نحن فنقول : مقتضى الآیة ذلک ، إلا أنا ترکنا اعتبار الباطن فتبقى العدالة الظاهرة معتبرة.[7]

اما شیعه به این آیه استدلال می‌کنند بر صحت نظریه‌شان در باره وجوب عضمت ظاهری و باطنی، اما ما معتقدیم: مقتضای آیه همان است اما ما لزوم عصمت باطنی را نفی می‌کنیم لذا صرف عدالت ظاهری معتبر خواهد بود.

عصمت از دیدگاه مکتب خلفا

از آنجا که در مسائل مربوط به عصمت از دیدگاه اهل سنت اختلافاتی وجود دارد، تقسیم بندی­های مختلفی ارائه شده که در اینجا ضمن یک تقسیم کلی به بیان مختصر آراء آنان می‏پردازیم:

الف: قبل از بعثت

عصمت از کفر: عصمت از کفر به حکم عقل واجب نیست ولی به دلیل نقلی واجب است.[8] اکثر اشاعره، بعضی از معتزله و قاضی أبوبکر معتقدند که از نظر عقل، نبوت کسی که قبلاً کافر بوده و سپس مؤمن شده هیچ اشکالی ندارد.[9] اما اکثر معتزله آن را ممتنع می­دانند.[10]

عصمت از گناهان کبیره و صغیره: دلیل نقلی یا عقلی بر وجوب عصمت از آن‏دو نداریم. اکثر اشاعره،[11] بعضی از معتزله و قاضی أبوبکر (بعضی هم گفته­اند اکثر اهل سنت)[12] معتقدند که دلیل سمعی بر عصمت از صغایر و کبایر قبل از بعثت نداریم و از دیدگاه عقل ارتکاب آنها توسط پیامبران امتناعی ندارد.[13] اکثر معتزله بر این باورند که صدور کبائر و صغائر پست (مانند دزدیدن شیئ کم‏ارزش) از آنان ممتنع است (حتی اگر توبه کنند).[14]

ب: بعد از بعثت

عصمت از کفر: امت اسلامی بر عصمت انبیا از کفر بعد از بعثت اجماع دارند.[15]

عصمت از گناهان کبیره: امت اسلامی اتفاق نظر دارند بر این‏که انبیا معصومند از انجام عمدی گناهان کبیره.[16] اما در غیرعمد (به دلیل فراموشی) اکثر (بلکه تمام)[17] اهل سنت آن را جایز دانسته­اند.[18]

عصمت از کذب: مسلمانان اجماع دارند بر عصمت انبیا از تعمد در کذبی که اخلال در (آن‏چه که معجزه دلالت بر صدق انبیا در آن دارد) تبلیغ اصول و احکام شریعت وارد کند،[19] اما در انجام آن از روی سهو و فراموشی اختلاف نظر است و اکثر فقیهان و متکلمان،[20] همچنین قاضی أبوبکر، جواز آن را می­پذیرند.[21]

عصمت از گناهان صغیره: گناهان صغیره پست، عمد و سهو آن حکم گناهان کبیره را دارد، اما سایر گناهان صغیره عمد و سهو آن از نظر اکثر اشاعره و معتزله (اکثر اهل سنت)[22]جایز است.[23]

در مورد امور دنیا نیز ممکن است پیامبر9 شک یا اشتباه کنند[24] و نیز اشکالی ندارد جهل انبیاء به امور دنیا و حتی اعتقاد به خلاف واقع[25] زیرا سعی و تلاش پیامبران متعلق به آخرت است و امور دنیایی با آن تضاد دارد.[26]

پیامبر ص از دیدگاه صحیحین

در رابطه با کیفیت تبیین شخصیت حضرت در صحیحین، به چند نمونه اشاره می‌کنیم:

1ـ بخاری در کتاب فضائل انصار، باب زید بن عمرو، دربارۀ عقیده حضرت قبل بعثت چنین روایت می‌کند:

أَنَّهُ لَقِیَ زَیْدَ بْنَ عَمْرِو بْنِ نُفَیْلٍ بِأَسْفَلِ بَلْدَحٍ، وَذَاکَ قَبْلَ أَنْ یُنْزَلَ عَلَى رَسُولِ اللَّهِ صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ الوَحْیُ، فَقَدَّمَ إِلَیْهِ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ سُفْرَةً فِیهَا لَحْمٌ، فَأَبَى أَنْ یَأْکُلَ مِنْهَا، ثُمَّ قَالَ: «إِنِّی لاَ آکُلُ مِمَّا تَذْبَحُونَ عَلَى أَنْصَابِکُمْ، وَلاَ آکُلُ إِلَّا مِمَّا ذُکِرَ اسْمُ اللَّهِ عَلَیْهِ»^[27]

(پیامبر) با زید بن عمرو بن نفیل در پائین (منطقه) بلدح ملاقات کردند، و آن قبل از نزول وحی بر رسول خدا -درود و سلام خدا بر او باد- بود، پس رسول خدا –درود و سلام خدا بر او باد- برای او سفره‌ای پهن کردند که در آن گوشت بود، زید از خوردن گوشت پرهیز کرد و گفت من از آنچه شما بر بت‌های خود ذبح می‌کنید نمی‌خورم، و (از گوشت حیوانی) نمی‌خورم مگر اینکه نام خدا بر آن برده شده باشد.

در شرح این حدیث که بخاری با عنوانی که برای آن انتخاب کرده از فضائل زید می‌داند، عینی بر فاعل و مفعول در جمله "فقدم الیه" تأکید می‌کند و می‌گوید فاعل آن پیامبر6 و مفعول  فعل "قدّم" زید است، و ضمیر در "الیه" به زید باز می‌گردد.^[28] ابن بطال در توجیه این روایت که برتری زید بر حضرت را ثابت می‌کند، می‌نویسد: سفره را قریش برای حضرت آورده بودند و حضرت به زید تقدیم کرد.^[29] اما ابن حجر ضمن اینکه می‌گوید چنین مطلبی را احدی نقل نکرده، می‌نویسد: "فیه ما فیه". ابن حجر جواب خطّابی را ترجیح می‌دهد که خود حضرت از گوشت حیوانی که بر بتها ذبح می‌شد نمی‌خورده‌اند.^[30] اما ابن حجر دو سؤال را بی پاسخ می‌گذارد که چرا زید حضرت را با چنین جمله‌ای مورد خطاب قرار می‌دهد که: "إِنِّی لاَ آکُلُ مِمَّا تَذْبَحُونَ عَلَى أَنْصَابِکُمْ"؟ و دیگر اینکه اگر حضرت خوردن چنین گوشتی را برای خودشان نمی‌پسندیده‌اند چرا برای فرد صالحی مانند زید می‌پسندند؟

ابن کلبی (م 204ه‍) هم قبل از بخاری می‌نویسد حضرت قبل بعثت بر دین قومشان بوده‌اند و گوسفندی را هم برای "عزّی" قربانی کرده‌اند. ^[31]

2ـ صحیحین پیامبر6 را به گونه‌ای معرفی می‌کنند که در آغاز بعثت آن‌چنان از حضرت جبرئیل7 وحشت می‌کنند که پا به فرار گذاشته و تنها زمانی که حضرت خدیجه3 به ایشان اطمینان می‌دهد که خداوند شما را خوار نخواهد کرد و ورقة بن نوفل بشارت نبوت به ایشان می‌دهد آرام می‌شوند، پیامبری6 که در فترت وحی در آغاز بعثت به جهت شک در نبوت خویش چند بار به قصد خودکشی از جبل النور بالا رفته و زمانی که جبرئیل7 بر ایشان نازل شده و اطمینان به نبوتشان داده از خودکشی منصرف شده‌اند[32] حتی عینی با وجود طرح مباحث و سؤالات متعدد پیرامون حدیث، درباره این شبهه مهم با عادی جلوه دادن اقدام به خودکشی برای توجیه آن می­گوید:

علت اقدام به خودکشی ترس از تکذیب قوم بوده یا گمان می­کرده­اند که فترت وحی عقوبت یک خطای ایشان باشد.^[33]

ابن‌حجر نیز برای توجیه مفاد این عبارت به نقل کلامی از اسماعیلی می­پردازد که:

دلیل اقدام به خودکشی، ضعف حضرت در تحمل سختی رسالت بوده، مانند کسی که از شدت غم به دنبال رفع آن می­رود حتی اگر شده با خودکشی.^[34]

3ـ نسبت ناروای دیگر جریان غرانیق و سجده نمودن حضرت بر بتهای مشرکان است. ابن‌حجر در تفسیر روایتی از صحیح بخاری که به نوعی با این جریان ارتباط پیدا می‌کند،[35] به صحت داستان غرانیق و به تبع آن وجود اجمالی در صحیحین تصریح می­کند. او در این رابطه دو ادعا دارد:

الف: با تخطئه و طعنه به ابوبکر ابن‌عربی و مردود دانستن نظر قاضی عیاض مبنی بر عدم صحت احادیث غرانیق می­گوید:

لکن کثرة الطرق تدل علی أن للقصة اصلا. ^[36]

لکن زیادی سرق دلالت می‌کند که این داستان اصل و واقعیت دارد.

 او کلام قاضی عیاض را که گفته هیچ‌یک از صاحبان صحاح این احادیث را نقل نکرده­اند مردود می­داند.

ب: در میان نقل‌های متعدد، سه روایت وجود دارد که واجد شرط بخاری در تصحیح روایات است که دو روایت از آنها شرط مسلم و بخاری را در تصحیح روایات دارا است.[37]

ابن‌تیمیه نیز می­گوید عده­ای جریان غرانیق و حتی إلقاء شیطان را می­پذیرند.[38] قسطلانی[39] و شارح کتاب او زرقانی[40]، هم با بیان عباراتی مثل ابن حجر و تبیین هر دو مدعایش از طرفداران صحت و ثبوت این داستان است. سیوطی در تفسیرش سند داستان را مثل ابن‌حجر صحیح می­داند و قول به صحت را به ابن‌جریر، ابن أبی‌حاتم، ابن‌منذر و ابن‌مردویه نسبت می­دهد.[41] البته نکته مهمی[42] در اینجا مطرح است که سیوطی بعد از ذکر یکی از نقلهای صریح و کامل در روایات غرانیق، که آیات غرانیق را نیز متذکر می­شود، می­نوسید:

أخرجه البخاری عن ابن عباس بسند فیه الواقدی.[43]

بخاری این روایت را از ابن عباس به سندی که واقدی در آن است نقل کرده است.

حتی معاصرین شیخین نیز مرتکب چنین اشتباهی شده­اند.[44] جالب است که ابن­عربی در پایان کلامش، به نوعی با تبرئه ناقلین داستان غرانیق، تقصیر را بر عهده خدا گذاشته و می‏نویسد:

و لوشاء ربک لما رواها أحد و لا سطرها لکنه فعال لما یرید.[45]

اگر خدا می­خواست احدی آن روایات را نقل نمی­نمود و نمی­نوشت، لکن خدا هر آنچه را اراده کند انجام می­دهد.

4ـ همچنین روایاتی در صحیحین است که یونس بن متی و حضرت موسی علی نبینا و آله و علیهما السلام را از خاتم الأنبیاء6 برتر می‌داند.[46]

مسلم در صحیح روایت می‌کند که حضرت فرمودند ما سزاوارتر به شک هستیم از ابراهیم7.[47]

5ـ شیخین ضمن نقل روایتی نسبتی زشت به حضرت می‌دهند با اینکه ابن حجر می‌گوید حضرت از رفتارهای قبیح قبل و بعد از بعثت محفوظ هستند، روایت چنین است:

جَابِرَ بْنَ عَبْدِ اللَّهِ، یُحَدِّثُ «أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ کَانَ یَنْقُلُ مَعَهُمُ الحِجَارَةَ لِلْکَعْبَةِ وَعَلَیْهِ إِزَارُهُ»، فَقَالَ لَهُ العَبَّاسُ عَمُّهُ: یَا ابْنَ أَخِی، لَوْ حَلَلْتَ إِزَارَکَ فَجَعَلْتَ عَلَى مَنْکِبَیْکَ دُونَ الحِجَارَةِ، قَالَ: «فَحَلَّهُ فَجَعَلَهُ عَلَى مَنْکِبَیْهِ، فَسَقَطَ مَغْشِیًّا عَلَیْهِ، فَمَا رُئِیَ بَعْدَ ذَلِکَ عُرْیَانًا صَلَّى اللهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ»[48]

جابر بن عبد الله نقل کرد که رسول خدا -درود و سلام خدا بر او باد- در انتقال سنگ برای (بنای) کعبه کمک می‌نمود در حالی که پوششی (مانند: لنگ) داشتند، پس عمویشان عباس گفت: ای فرزند برادر، اگر پوشش خود را برگردانی و روی دوشت قرار دهی زیر سنگ نمی‌ماند، پس او آن را بر شانه‌های خود گذاشت، سپس بر زمین افتاد و بی‌هوش شد، پس بعد از آن عریان دیده نشد _درود و سلام خدا بر او باد_.

ابن حجر، از ابن اسحاق نقل می‌کند که حضرت یک بار در زمان کودکی در نزد حلیمه عریان شدند و فردی مشتی بر ایشان زد و بعد از آن دیگر عریان نشدند. ابن حجر برای توجیه این حدیث می‌گوید: این رفتار حضرت به جهت ضرورت عادی بوده است.[49] ابن رجب هم در شرح صحیح بخاری نقل می‌کند:حضرت در آن زمان پانزده ساله و بالغ بوده‌اند، و اینکه غش کرده‌اند از شدت حیای ایشان است، زیرا ایشان ذاتا دارای زیباترین و کامل‌ترین اخلاق بودند و از بزرگ‌ترین اخلاق، شدت حیا است.[50] او دیگر به این سؤال پاسخی نمی‌دهد که اگر شدت حیا را در ذات حضرت می‌داند، چگونه ممکن است حضرت با توجه و عمدا خود را در مقابل دیگران عریان کنند بعد از آن هم از شدت حیا غش کنند.

مسلم در صحیحش از عایشه نقل می‌کند که روزی حضرت در حال استراحت بودند و ران‌ها یا ساقهایشان عریان بود، ابوبکر و بعد از او عمر با اجازه وارد شدند و حضرت در همان حال بود اما زمانی که عثمان اجازه ورود خواست حضرت نشتسند و لباسشان را مرتب کردند و در جواب تعجب عایشه از این رفتار فرمودند: آیا حیا نکنم از کسی که ملائکه از او حیا می‌کنند.[51]

پیامبر ص از دیدگاه مستشرقان

دیدگاه مستشرقان و اندیشمندان مسلمان در مورد جایگاه پیامبران الهی تفاوت‌های بنیادی دارند. در مسأله عصمت نبی گرامی اسلام6 شاخت که یکی مستشرقان پرآوازه است در برداشتی ناقص به تمام مسلمانان نسبت می‌دهد در عین اینکه معتقدند به حجیت تمام افعال پیامبر6 اما افعال او را افعال بشری صرف  و غیر معصوم از خطا می‌دانند.[52] بودلی[53] می‌نویسد:

معقول نیست که محمد (قبل از ادعای پیامبری) در دیانت و کیفیت تطبیق آن بر خودش اندیشیده باشد، او در جوانی هیچ شکی در پرستش بتها نداشت.[54]

او نه تنها برای این ادعای خود سندی ارائه نمی‌دهد بلکه ادعا می‌کند "تا به امروز تاریخ هیچ امر خارق العاده‌ای را از او به ثبت نرسانده است".[55]

"بوهل"^[56] معتقد است آیه "وَ وَجَدَکَ ضَالًّا فَهَدَى"[57] دلالت بر بت‌پرست بودن حضرت قبل از بعثت دارد و به تبع ابن کلبی[58] و بخاری[59] می‌نویسد حضرت قبل بعثت بر دین قومشان بوده‌اند و گوسفندی را هم برای "عزّی" قربانی کرده‌اند.[60]

آنچه تاریخ در مورد نگاه مستشرقان به شخصیت پیامبر6 در قرون اولیه اسلام، برای ما نمایان می‌سازد آن‌قدر از واقعیت دور است که مونتگمری وات می‌نویسد:

من در صدد اصلاح دیدگاه سوء قدیمی در اروپا برآمدم که معتقد بودند محمد برای رسیدن به اهداف سیاسی و غرائز و شهواتش، مردم را به افکار و اندیشه‌هایی دعوت کرده که خود هم به آنها ایمان نداشت.[61]

آرمسترانگ نیز می‌نویسد:

برای ما بسیار سنگین است که قبول کنیم محمد برای پیشبرد اهداف دینی خود مجبور به جنگ و سیاست بازی گردیده است. اسلام دین شمشیر نامیده می‌شود، تفکری که روحانیت واقعی را رها کرده و به عوض آن به خشونت و مدارا ناپذیری جنبه تقدس و معنویت داده است این تصویری است از یک اسلام متعصب و خشک در نزد مسیحیان غرب که به زمان قرون وسطی بر میگردد ، یعنی زمانی که خود مسیحیان در حال جنگ‌های صلیبی در خاورمیانه بودند و این جنگ‌ها را مقدس می‌شمردند.[62]

البته گاهی هم قلم مستشرقان نسبت به اسلام، پیامبر6، و پیروان ایشان کمی نرم شده است. مونتگمری وات می‌نویسد:

ما اروپائیان از نظر فرهنگی وامدار اسلام هستیم (که با استقلال فرهنگی ما منافات دارد) و دارای یک نقطه ضعف هستیم به همین جهت گاهی وسعت و اهمیت و نفوذ اسلام را در میراث فرهنگی خودمان کوچک می‌کنیم و گاهی به طور کلی از آن چشم می‌پوشیم.[63]

بودلی نیز معتقد است:

امروز اگر پطرس مقدس به روم بازگردد، با تمام وجود متعجب خواهد شد از فضاها و عبادت‌گاه‌های عظیم، لباس‌های رنگارنگ کاهنان، موسیقی نا آشنایی که به نام او در معبد می‌نوازند، و دودها، تصاویر و وردهایی که چیزی از تعالیم مسیح را به یاد او نمی‌آورند. اما اگر امروز محمد بازگردد و به هر مسجدی از لندن گرفته تا زنگبار وارد شود، همان آداب ساده و بی‌آلایشی که او در مسجد ساخته شده از آجر و چوب درختان در مدینه انجام می‌داد را خواهد دید.[64]

همچنین مستشرقان متعددی در عظمت شخصیت حضرت قلم زده‌اند. هامیلتون گیب[65] اسلام‌شناس اسکاتلندی و همکار توماس آرنولد صاحب کتاب الدعوة إلی الإسلام می‌نویسد:

گمان می‌کنم بلکه معتقدم و با چشم، قلب و عقل دریافته‌ام که اسلام در جایگاه لایقش در این عالم قرار خواهد گرفت، و امیدوارم زنده باشم تا چنین روزی را ببینم.[66]

ژان ژاک روسو[67] متفکر فرانسوی معتقد است:

تا به امروز عالَم مردی به خود ندیده که بتواند عقل‌ها و دلها را از عبادت بتها روی‌گردان کرده و به عبادت خدای یکتا متوجه سازد مگر محمد. اگر محمد بیش از آنچه زندگی کرد، می‌زیست، هر آینه اسلام و رسولش بر تمام عالم آقایی می‌کردند.[68]