المصطفی

عناوین مورد بحث در این مطلب:

تدوین حدیث: الف: دیدگاه مکتب اهل بیت علیهم السلام. ب: دیدگاه مکتب خلفا

آسیب شناسی تدوین حدیث: 1. جریان منع تدوین حدیث. 2. آثار منع تدوین حدیث

تدوین حدیث از دیدگاه مستشرقان

به ادامه مطلب بروید

فهرست مطالب پایان‌نامه (کلیک کنید)

تدوین حدیث

یکی دیگر از نکاتی که در رمزگشایی از علت نقل روایات مطرح شده در دو فصل جهاد و ازدواج راه‌گشا است، بررسی اجمالی مسأله تدوین حدیث نزد اهل سنت است.

در زمینه تدوین حدیث، مکتب اهل بیت: و مکتب خلفا در دو مسأله، تفاوت اساسی دارند:

1. ضرورت تدوین حدیث: مکتب اهل بیت: دقیقاً در مقابل مکتب خلفا، از همان صدر اول معتقد به لزوم کتابت و تدوین حدیث بوده­ است.

2. آغاز تدوین حدیث: از آن‌جا که شیعه معتقد به خلافت دوازده امام است و اقوال آنان را مانند اقوال پیامبر9 حجت می‏دانند، تا حدود سه قرن به طور مستقیم به سیره صحیح پیامبر9 دسترسی داشته­اند. از این رو آغاز غیبت کبرای حضرت بقیةالله4 را ابتدای محرومیت از دسترسی مستقیم به سیره پیامبر9 می‏دانند، در حالی که مکتب خلفا آغاز آن را رحلت پیامبر9 می­دانند. البته این عقیده شیعه باعث عدم تدوین حدیث حتی از زمان پیامبر9 هم نشده است.

دیدگاه هر دو مکتب را در مورد تاریخ تدوین حدیث به اختصار اشاره می‌کنیم:

الف: دیدگاه مکتب اهل بیت:

شیعیان معتقدند اولین کسی که به جمع حدیث پرداخت ‌امیر­المؤمنین7 بوده­اند. حضرت صحیفه­ها و کتبی در مسائل و احکام مختلف نگاشته بودند که بعضی از آنها به املاء پیامبر9 بوده است. یکی از این کتب که بسیار بین مسلمانان مشهور است، کتابی است که با تعبیرهای متعدد از آن نام بر­ده­اند از جمله کتاب علی7 و الصحیفة و الجامعة، که حجم زیادی داشته. این کتاب نزد ائمه نگهداری می­شده. [1] بعد ایشان ابو‌رافع، اولین کسی است که به تبعیت از امیرالمؤمنین به تدوین حدیث پرداخت[2]. نام او أسلم و غلام عباس بن عبد­المطلب بوده که عباس او را به پیامبر9 می­بخشد و پیامبر9 با شنیدن خبر اسلام آوردن عباس از أبورافع، او را آزاد می­کنند. او جایگاه والایی بین اصحاب و یاران پیامبر9 و امیرالمؤمنین7 داشت و در هر دو بیعت عقبه و رضوان حضور داشته و به هر دو قبله نماز گذارده و با جعفر بن أبی­طالب به حبشه و با پیامبر9 به مدینه و با حضرت علی7 به کوفه هجرت نمود. در زمان خروجش همراه حضرت علی7، 85 سال داشت تا این‌که بعد از شهادت حضرت، همراه امام حسن7 به مدینه باز گشت؛[3] او کلیددار بیت‏المال در حکومت حضرت علی7 بود.[4] او کتابی با عنوان السنن و الأحکام و القضایا نگاشت؛[5] نجاشی کتاب رجال خود را با معرفی او و کتابش آغاز نموده است (در ذکر راویان طبقه اول).[6]

ذهبی در بیان اهتمام بعضی از شیعیان صدر اول به حدیث و نقش آنان در حفاظت از حدیث می‏گوید:

فلو ردّ حدیث هؤلاء لذهب جملة من الآثار النبویة و هذه مفسدة بینة؛^[7]

اگر حدیثهای (نقل شده توسط) اینان (شیعیان) مردود شمرده شود، قسمت مهمی از آثار ( و سنت پیامبر) از بین خواهد رفت، و این اشتباه (بزرگ و) آشکاری است.

ب: دیدگاه مکتب خلفا

بعضی از صحابه در زمان حیات پیامبر9 سخنان حضرت را به صورت صحیفه‌ها و اوراق محدودی نزد خود حفظ می‌نمودند.[8] حتی خود حضرت نیز به نوشتن سخنانشان امر می‌فرمودند، چنان‌که نامه‌های ایشان به سلاطین و پادشاهان معاصرشان معروف است. اما جمعی از صحابه و تابعین برخلاف این سنت نبوی به قانون منع کتابت و تدوین حدیث که از زمان خلفا آغاز شده بود پای­بند بوده و از گردآوری حدیث اکراه داشتند.[9] فرمان جواز تدوین حدیث توسط عمر بن عبدالعزیز (63 ـ 101ه‍) در زمان حکومتش صادر شد[10] لکن به دلیل کوتاهی زمان حکومت و حیات او، فرمانش اجرا نشد. نخستین کسی که فرمان او را اجابت کرد ابن‌شهاب زهری (متوفی 124ه‍) بود. خود زهری چنین افتخار می‌کند:

قبل از من هیچ‏کس به تدوین حدیث نپرداخته بود.[11]

بزرگانی از عالمان معاصر زهری مانند: مالک[12](93 ـ 179 ه‍) و دَراوَردِی^[13](متوفی186ه‍) و همچنین ابن‌حجر^[14] این ادعای او را تأیید می‌کنند.

آسیب‌شناسی تدوین حدیث

 اهل سنت قائلند سنت پیامبر9 آن‏چنان‌که قرآن تدوین شد، رسماً در زمان حیاتشان تدوین نشد.[15]

منع از تدوین حدیث نظریه و عقیده‌ای است که از جانب اهل سنت و بر مبنای عمل سه خلیفه و بعضی از روایات آنان در نهی از کتابت حدیث مطرح است. بنابراین اکثر قریب به اتفاق آنان در اصل وجود منع از تدوین حدیث بعد از رحلت حضرت نظر واحدی دارند؛ هرچند پیامبر گرامی اسلام9 نه تنها از کتابت حدیث منع نفرمودند بلکه اصحاب را به کتابت حدیث تشویق می‌نمودند، با تعابیری مانند:

قیّدوا العلم بالکتاب؛[16]

از علوم با نوشتن محافظت نمایید.

اما دیدگاه شیعه و مکتب اهل بیت: کاملاً در نقطه مقابل مکتب خلفا است. شیعه معتقد است هیچ منعی از جانب پیامبر9 یا اهل بیت: نسبت به تدوین سنت صحیح صادر نشده است. [17]

با توجه به اعتقاد اهل سنت در این زمینه و پی‏آمدهای آن لازم است دو مسأله مورد بررسی قرار گیرد:

1. جریان منع تدوین حدیث

الف: در زمان حیات پیامبر9

علت‌های عدم کتابت و تدوین حدیث در زمان پیامبر9 در نگاه عالمان اهل سنت:

1-      روایات پیامبر9: بعضی مانند: ابن‌حجر،[18] اولین علت آن را سخنان و روایات پیامبر9 می‏دانند. این روایات در بسیاری از کتب حدیثی اهل سنت منعکس شده است.[19] مسلم در صحیح خود از أبی سعید خدری از پیامبر9 چنین روایت می‌کند:

لا تکتبوا عنی و من کتب عنی غیر القرآن فلیمحه.^[20]

چیزی از سخنان مرا ننویسید و هر کس غیر از آیات قرآن چیزی از سخنان مرا نوشته باید آنرا از بین ببرد.

از طرفی چنان‌که اشاره شد، وجود روایاتی با مضمون اباحة یا امر به کتابت حدیث، باعث بروز اختلافات زیادی بعد از رحلت پیامبر9 بین صحابه و تابعین آنها شد،[21] لذا بسیاری از علمای اهل سنت در صدد توجیه روایات نهی از کتابت حدیث یا جمع بین آنها و روایاتی که دال بر جواز کتابت حدیث‌اند، برآمده‌اند.[22]  سیوطی بعد از نقل حدیث " لاتکتبوا عنی" می­نویسد:

هذا منسوخ بالأحادیث الواردة فی الإذن فی الکتابة وکان النهی حین خیف اختلاطه بالقرآن فلما أمن ذلک أذن فیها. وقیل مخصوص بکتابة الحدیث مع القرآن فی صحیفة واحدة لئلا یختلط فیشتبه على القارئ.[23]

این (حدیث لاتکتبوا عنی) با روایات وارده در اذن به کتابت نسخ شده، و جهت نهی از کتابت حدیث درآمیختن با قرآن بوده که با رفع این مانع اذن در کتابت صادر شده، و گفته شده نهی از کتابت مخصوص کتابت آیات قرآن و حدیث در یک صحیفه بوده تا مانع اشتباه قاری (در تمییز آیات از احادیث) شود.

البته به این نکته باید توجه داشت که خلیفه دوم که سرسخت­ترین مخالفان کتابت حدیث بود استشهادی به روایات منع از کتابت توسط پیامبر9 نکرده است، و تقاضای قلم و دوات در لحظات عمر شریف حضرت ناسخ احادیث منع کتابت است.[24]

در هر صورت چه کسانی که قول به نسخ را ترجیح می­دهند مانند: ابن­حجر، ابن­قیم، منذری و دیگران^[25]، که مبنایشان پذیرفتن صحت روایات نهی از کتابت است، و چه کسانی که این روایات را ضعیف السند، و روایات امر به کتابت را حجت می­دانند، غیر از بیان استحسانات، دلیل علمی بر علت منع رسمی خلیفه دوم از کتابت حدیث ارائه نمی­دهند.

2ـ ناتوانی در کتابت: در آن زمان وضعیت به گونه‏ای بوده که تعداد کاتب‌ها کمتر از انگشتان دست بود، و این تعداد کم نیز فقط فرصت کتابت آیات قرآن را داشتند و تدوین سنت نیاز به کاتبان بیشتری داشت که فقط به تدوین سنت مشغول باشند. ^[26]

3ـ اعتماد بر حافظه. یکی از علل منع کتابت حدیث را وسعت حافظه و قوت ذهنها دانسته­اند،^[27] تا اندازه­ای که یکی از علت­های  نهی پیامبر9 از کتابت حدیث را محافظت از صرف توانایی حفظ، و کتابت را عامل ترک حفظ و ضعف حافظه دانسته­اند.^[28] أبوسعید خدری از سردمداران منع کتابت بین راویان حدیث در رد درخواست کتابت حدیث به أبی نضرة چنین پاسخ می­دهد که:

کان رسول الله صلى الله علیه وسلم یحدثنا فنحفظ فاحفظوا عنا کما کنا نحفظ عن نبیکم صلى الله علیه وسلم.^[29]

رسول خدا _درود و سلام خداوند بر او باد- سخن می‌گفتند و ما حفظ می‌نمودیم، پس شما هم از ما حفظ کنید چنانکه ما از پیامبرتان -درود و سلام خدا بر او- حفظ می‌نمودیم.

4ـ ترس از بی اعتباری قرآن. ^[30]

ب: بعد از حیات پیامبر9

اهل سنت درباره عدم تدوین حدیث پس از حیات حضرت نیز ادله‌ای را مطرح کرده‌اند که مهمترین آنها از این قرار است:

1. پراکندگی سنت: جمع کردن سنت به جهت انتشار حافظانش، یقیناً ممکن نبود.[31]

2. مهجور ماندن قرآن: ترس از ترک قرآن و پیروی از سنت.[32]

3. عدم احتمال از بین رفتن سنت.[33]

خلفا و کتابت حدیث

آغاز رسمی منع از تدوین حدیث، در دوران خلافت ابوبکر بود. او به انگیزه­های مختلف دستور داد حتی نقل حدیث هم ممنوع شود چه رسد به کتابت آن و به جای پرداختن به حدیث، کتاب خدا محور حلال و حرام قرار گیرد.[34] ابن أبی ملیکة چنین نقل می­کند:

ان الصدیق جمع الناس بعد وفاة نبیهم فقال انکم تحدثون عن رسول اللّه احادیث تختلفون فیها والناس بعدکم اشد اختلافاً فلا­تحدثوا عن رسول اللّه شیئاً فمن سألکم فقولو بیننا و بینکم کتاب اللّه فاستحلوا حلاله وحرموا حرامه؛[35]

صدیق (خلیفه اول) بعد از وفات پیامبر مردم را جمع کرد و گفت: شما احادیثی از پیامبر نقل می­کنید که در آنها اختلاف دارید، و مردم بعد از شما اختلاف بیشتری خواهند داشت، پس هیچ حدیثی از پیامبر نقل نکنید و هر کس از شما سؤالی (از سنت و حکم شریعت) پرسید بگوئید بین ما و شما کتاب خداست پس حلال آن را حلال و حرامش را حرام بشمارید.

ابوبکر برای آن‌که این نظریه‌اش را به صورت عملی در میان مسلمانان تبلیغ کند، پانصد حدیث مکتوبی که جمع‌آوری کرده بود را آتش زد و در جواب تعجب عایشه از این کار گفت:

می‌ترسم راویان مورد اعتماد من اشتباه کرده باشند و من حدیث باطلی را نقل کنم.^[36]

عمر درباره کتابت و تدوین حدیث با اصحاب پیامبر9 مشورت کرد و آنان نظر مثبت خود را نسبت به تدوین حدیث اعلام نمودند اما عمر بعد از یک ماه فکرکردن دستور داد سنت تدوین نشود و هر آن‌چه در دست مردم است باید از بین برود زیرا امکان دارد با آیات قرآن مشتبه شود یا مردم قرآن را رها کنند، چنان‌که امت‌های پیشین چنین کردند.[37]

عمر در زمان خلافت خود دستور داد، هرکس هرآن‌چه از احادیث مکتوب دارد نزد او بیاورد تا نظر خود را درباره آن بیان کند. مردم گمان کردند هدف او پاک‌سازی سنت رسول خدا از احادیث باطل و اختلافات در نقل است اما زمانی که کتاب‌های خود را نزد عمر جمع کردند او همه آنها را آتش زد.[38]

او به همین مقدار هم اکتفا نکرد و در دستوری به تمام نواحی حکومت اسلامی، محو تمام احادیث مکتوب را واجب دانست.[39]

ذهبی رفتار عمر را چنین حکایت می­کند:

عمر بسیاری از اصحاب حتی بزرگان صحابه پیامبر را به خاطر نقل حدیث اذیت کرد^[40] و دستور می‌داد بسیار کم از پیامبر حدیث نقل کنید^[41] تا آن‌جا که أبوهریره می‌گوید حق نداشتیم بگوییم قال رسول‌الله تا زمانی که عمر از دنیا رفت^.[42]

ابن حزم نهی عمر از نقل حدیث را به شدت انکار کرده و می‌نویسد: امکان ندارد عمر از نقل سنت نهی کرده باشد زیرا اگر نهی ثابت باشد یا به این جهت بوده که اصحاب را متهم به دروغ بستن به حضرت می‌کرده که چنین چیزی نیست و یا نهی از تبلیغ سنن حضرت و امر به کتمان آن می‌کرده که این هم خروج از اسلام است، و اگر اصحاب را متهم به کذب می‌دانسته خود او هم از اصحاب بوده است، از طرف دیگر از عمر بیش از پانصد روایت نقل شده است.[43]

در مقابل این منع شدید از نقل حدیث حتی حدیثها و سخنان پندآموز پیامبر9، تمیم بن أوس الداری، مسیحی اسلام‌آورده‌ای که به وارد کردن اسرائیلیات در حدیث مشهور است[44] و از سردمداران ورود مسیحیات (اسرائیلیات) در دین[45] و همچنین اولین قصه‌گو به شمار می‌رود،[46] از عمر برای قصه‌گویی اجازه می‌گیرد و عمر به او اجازه می‌دهد که قبل از خطبه‌های نماز جمعه با قصه‌گویی مردم را موعظه کند.[47]

2. آثار منع تدوین حدیث

الف) انحراف از سنت پیامبر6

گفتیم تدوین حدیث نزدیک به یک قرن مورد نهی و انکار قرار داشت، اما زمانی که بنا شد احادیث و سنن رسول خدا6 تدوین شود چگونه و به دست چه کسانی تدوین شد؟ تدوین کنندگان سنت کسانی بودند که به شدت با اهل بیت: زاویه داشتند، و از حق منحرف بودند، و آنچه را با افکار و معتقدات خود سازگار بود نشر می‌دادند.  از اولین کسانی که دستور به تدوین سنت دادند خالد بن عبدالله قسری است، او که در سالهای 106 تا 120 امیر عراقین (از طرف هشام بن عبد الملک) بود،[48] می‌گفت اگر امیرالمؤمنین امر کند خانه کعبه را تکه تکه نموده و به شام منتقل می‌کنم.[49] خالد بن عبدالله قسری که ناصبی پر کینه‌ای بود[50] بالای منبر چنین می‌گفت: " اللهم العن علی بن أبی طالب بن عبد المطلب بن هاشم زوج فاطمة وأبا الحسن والحسین ، هل کنّیت؟"[51] شهاب الدین زهری می‌گوید: خالد بن عبدالله قسری به من گفت سیره پیامبر را برای من تدوین کن، من سؤال کردم در این بین به سیره علی بن أبی‌طالب هم برخورد می‌کنم، آن را هم بیاورم؟ گفت خیر الا اینکه او را در قعر جهنم نشان دهی. أبو الفرج اصفهانی وقتی این جریان را نقل می‌کند می‌نویسد: خداوند لعنت کند خالد و پیروان او را و درود خدا بر امیر مؤمنان.[52]

محقق کتاب الأغانی ذیل این عبارت أبوالفرج در پاورقی ضمن اعتراض به این کلام او می‌نویسد: این تعبیر علامت تشیع أبو الفرج است.[53]

گویا دفاع از ‌امیر مؤمنان فقط اختصاص به شیعه دارد.

معمّر می‌گوید به زهری گفتم کاتب صلح‌نامه حدیبیه چه کسی بود؟ خندید و گفت علی بن أبی‌طالب اما اگر از بنی أمیة سؤال کنی می‌گویند عثمان.[54]

در مواردی هم عداوت با اهل بیت معیار جرح و تعدیل رجالیان اهل سنت قرار می‌گیرد. ابن حجر نسبت به ابراهیم بن یعقوب جوزجانی، ضمن توثیق او در نظر خودش و دیگران می‌گوید او بسیار متمایل به مذهب اهل دمشق بود در دشمنی باعلی، می‌گوید روزی اصحاب حدیث درب منزل ابراهیم بن یعقوب جمع بودند، کنیزی بیرون آمد و جوجه‌ای را برای تهیه غذا به آنان داد که بکشند، آنان (که رقیق القلب بودند) قبول نکردند، سپس ابراهیم بن یعقوب گفت: سبحان الله برای کشتن یک جوجه کسی پیدا نمی‌شود اما علی در یک نصف روز بیست هزار و اندی مسلمان را ذبح کرد.[55] در شرح حال بعضی از افراد مثل همین ابراهیم می‌گویند حریزی المذهب است. مقصود از این تعبیر شدت عداوت با ‌امیرالمؤمنین7 است زیرا حریز بن عثمان که در صحیح بخاری هم روایت دارد، هفتاد مرتبه صبح و هفتاد مرتبه شام امیرالمؤمنین7 را لعن می‌کرد.[56]

همچنین سلیمان بن عبد الملک در ولایتعهدی‌اش در سال 82 هجری، وارد مدینه شد و از أبان بن عثمان خواست سیره را برای او تدوین کند و زمانی که أبان کتاب آماده خودش را به او نشان داد، او دستور نسخه برداری داد اما زمانی که دید فضیلتی از بنی مروان در آن نیامده و نسبت به اهل شام طبق میل آنان نیست دستور دارد نسخه را آتش بزنند.[57] زمانی فردی در مقابل حجاج افتخار می‌کرد به اینکه قبیله ما با زنی از شیعیان ازدواج نکرده و اگر بر او لعن أباتراب عرضه شود انجام می‌دهد، حجاج گفت والله این منقبت است.[58]

ب) جعل حدیث

یکی از آثار بسیار مهم منع تدوین حدیث، دامن زدن به جعل حدیث است. پس از رحلت پیامبر9 فضای جامعه اسلامی به گونه­ای دیگرگون شد که به جای خشکاندن ریشه­های جعل حدیث، بستر بسیار مناسبی برای آن پدید آمد. عالمان فریقین نسبت به آغاز جعل و وضع حدیث نظریه‌های متفاوتی دارند. علمای شیعه براساس سخن امیرالمؤمنین7 که فرموده­اند:

لقد کذب على رسول الله صلى الله علیه وآله على عهده حتى قام خطیبا فقال: من کذب علی متعمدا فلیتبوأ مقعده من النار. [59]

فردی در زمان رسول اکرم9 به دروغ کلامی را به ایشان نسبت داد، و ایشان ضمن خطبه­ای فرمودند: هر کس از روی عمد دروغی را به من نسبت دهد جایگاهش پر از آتش خواهد شد.

معتقدند جعل حدیث از زمان حیات پیامبر9 آغاز شد،[60] اما نظریه‌های عالمان اهل سنت در این‌باره مختلف است. بعضی مانند: ابن جوزی[61]، ابن‌تیمیه [62] و ابن‌حجر [63] آغاز آن را از زمان حیات حضرت می‌دانند.[64] اکثر علمای معاصر اهل سنت، آغاز آن را سال 40 هجری[65] (بعد از خلفای چهارگانه) و گروهی دیگر اواخر قرن اول هجری[66] (بعد از وفات صحابه) می‌دانند. آنان برای ردّ این نظریه که جعل حدیث از زمان پیامبر9 آغاز شده دو دلیل ارائه می‌دهند:

1. اصحاب پیامبر9 که خوف و محبت خداوند با خون و گوشت آنها آمیخته شده و جان و روحشان­ را فدای حضرتش کرده‌اند، هیچ‌گاه و به هیچ انگیزه‌ای چنین کاری نمی‌کنند و اصلاً این کار معقول نیست.[67]

2. شأن پیامبر9 والاتر از این است ‏که به دروغ کلامی را به ایشان نسبت دهند.[68]

به احتمال بسیار قوی آن‌چه علمای اهل سنت را به ردّ این نظریه وادار کرده، اشکالاتی است که با ردّ عدالت بعضی از صحابه برای مبانی علمی و اعتقادی آنان به وجود می‌آید.

اما روایاتی در کتب اهل سنت به خصوص متقدمان آنان وجود دارد که تأکید می‌کند جعل حدیث و دروغ بستن به پیامبر9 از زمان حیات خود حضرت شروع شده است.[69]

روایاتی که بر صحت این نظریه دلالت دارند دو دسته هستند:

دسته اول: روایاتی که آغاز جعل حدیث و دروغ بستن به رسول خدا9 را به عصر پیامبر9 می­رسانند و منشأ صدور را به صورت کامل و داستانی چنین بیان می­کنند که راوی می­گوید:

پیامبر فردی را به منطقه­ای فرستادند، او بعد از ورود، به دروغ اعلام می­کند پیامبر حکم درباره زنانتان را به من سپرده است، خبر به گوش پیامبر رسید، حضرت دستور دادند به فردی از انصار که او را به قتل برساند و آتش بزند، آن فرد وقتی می­رسد فرد دروغ­گو مرده و دفن شده بوده، آن انصاری هم نبش قبر کرده و جنازه او را آتش می­زند، سپس راوی می­گوید که پیامبر فرمودند:

من کذب علیّ متعمّداً فلیتبوّأ مقعده من النار؛[70]

هر کس به من از روی عمد دروغ بندد، جایگاهش پر از آتش خواهد شد.

ابن‌حجر حدیث را بدون اشکال و حسن[71] می‌داند.[72] ابن‌تیمیّة نیز معتقد به صحت آن است.[73] ابن‌جوزی به تفصیل و با ذکر سند و متن، روایت را از 98 طریق نقل نموده است.[74] سیوطی نیز از 97 طریق این روایت را نقل می‌کند. [75]

دسته دوم: روایاتی که هشدار پیامبر9 از دروغ بستن به ایشان را نقل نموده و تنها به جهت صدور این کلام حضرت اشاره دارند. در این دسته از روایات علت تحذیر چنین بیان شده است:

وذلک أنه بعث رجلا فی حاجة فکذب علیه فوجدوه میتاً لم تقبله الأرض؛^[76]

حضرت این سخن را زمانی ایراد فرمودند که فردی را برای کاری فرستاده بودند و او به دروغ سخنی را به حضرت نسبت داده بود (بعد از پیگیری مسأله) جنازه او را پیدا کردند در حالی زمین جنازه­اش را (برای دفن) نمی­پذیرفت.

ج) ورود اسرائیلیات

یکی دیگر از آثار منع تدوین حدیث که آسیب جدی به بنیان حدیث وارد کرد ورود اسرائیلیات بود. اصطلاح "اسرائیلیات" گرچه در ظاهر به معنای مطالبی است که به مرجع اسرائیلی (یهودی) باز می‌گردد اما در کاربردی وسیع‌تر بر هر داستان یا مطلبی که منشأ نقل آن منبع یهودی یا نصرانی یا غیر اینها باشد دلالت می‌کند. [77]

هرچند استفاده از کتب و مطالب اهل کتاب به­ویژه تورات از زمان پیامبر9 توسط بعضی از صحابه آغاز شد اما به شکل سازمان یافته، بعد از وفات حضرت شکل گرفت.

پیامبر9 برای آمیخته نشدن معارف اسلامی با عقائد انحرافی به شدت استفاده افراد غیر متخصص را از کتب اهل کتاب منع فرموده بودند؛ نمونه آن روایتی است که اهل سنت برای توجیه کردن فرمان عمر مبنی بر منع کتابت حدیث به آن استناد می­کنند[78]؛ راوی می­گوید: عمر فردی را به خاطر استفاده از کتب اهل کتاب در یک مجلس سه بار کتک زد و دلیل کار خود را چنین بیان نمود:

عمر می‌گوید کتابی از اهل کتاب را استنساخ کردم، روزی پیامبر9 فرمودند آن چیست در دست تو عرض کردم کتابی است که استنساخ کرده‌ام تا به دانشم بیافزایم. حضرت آن‌قدر ناراحت شدند که چهره حضرت سرخ شد ... . [79]

یکی از سردمداران وارد کردن اسرائیلیات به علوم اسلامی، کعب‌الأحبار است. وی و همدستانش احادیث و داستان‌های بسیار زیادی از اسرائیلیات را وارد منابع اسلامی کردند. به عنوان نمونه رشید رضا می­گوید:

کعب و وهب بن منبه از بدترین، ریاکارترین و نیرنگ‌بازترین آنان هستند. به طوری که هیچ خرافه‌ای در کتب تفسیر و تاریخ اسلام نیست مگر این‏که رد پای آنان در آن پیداست.^[80]

و یا ابن‌کثیر می­نویسد:

کعب در خلافت عمر اسلام آورد و عمر از معلومات او در کتبی که قبل از اسلامش نگاشته بود استفاده می‌کرد و گاهی علاوه بر این‏که عمر از سخنان او استفاده می‌کرد به مردم نیز اجازه می‌داد از اطلاعات او استفاده کنند و عقاید او را چه صحیح چه باطل برای دیگران نقل نمایند در حالی که این امت به یک کلمه از سخنان کعب نیازی نداشتند.^[81]

أبو هریره یکی از راویان إسرائیلیات است که حدیثهائی مانند: مشت زدن حضرت موسی به صورت ملک الموت و نابینا شدن ملک الموت از اوست.[82]

أبوهریره با وجود اینکه یک سال و نه ماه از حیات پیامبر9 را درک کرده است[83] و در زمان عمر مانند بسیاری از صحابه جرأت نقل حدیث نداشت[84] بیشترین تعداد احادیث از پیامبر9 در کتب اهل سنت از او نقل شده که تعداد آنها به 5374 حدیث می­رسد[85] و بخاری 446 حدیث را در صحیحش آورده[86]، در حالی که افراد دیگر و با سابقه طولانی­تر مانند: ابوبکر 142[87] و عثمان 146[88] حدیث، در کتب اهل سنت از آنها نقل شده که بخاری از ابوبکر 22 [89] و از عثمان 9 [90] حدیث نقل می­کند.

محمود أبوریّة با اشاره به یکی از اسرائیلیات در صحیحین که "تمام فرزندان آدم هنگام تولد توسط شیطان لمس می‌شوند (تأثیر می‌گذارد) و نوزاد به خاطر آن گریه می‌کند الاّ مریم و پسر او"،[91] می‌نویسد:

 فقط تفضیل این دو بر سایر انبیا حتی خاتم آنان حضرت محمد صلوات الله علیه نیست که تعجب‌آور است بلکه صاحبان این عقیده پا را فراتر نهاده برای محو نمودن این تأثیر شیطان در نفس پیامبر روایاتی ساخته‌اند که ملائکه سینه پیامبر را شکافته‌اند و قلب آن حضرت و لخته خون سیاهی را (که تأثیر شیطان بوده) بیرون آورده و در آب زمزم شست‌وشو داده‌اند و دوباره قلب را در جای خود قرار داده‌اند،^[92] آن هم نه یک‌بار بلکه به اتفاق علما چهار بار این عمل جراحی انجام شده (از سه سالگی تا إسراء).^[93]

او در جای دیگر در مورد موضع بعضی از عالمان اهل سنت در برابر اسرائیلیات می­نویسد:

عجیب است که اسرائیلیات همچنان تا امروز در کتب و تألیفات وجود دارد و آنها را درست می‌پندارند و حتی بعضی چنین داستانهایی را تقدیس می‌کنند.^[94]

تدوین حدیث در نگاه مستشرقان

از آنجا که نگاه مستشرقان بیشتر معطوف به منابع اهل سنت است و دیدگاه‌های غیر منصفانه آنان در بعض موارد با استناد به دیدگاه‌های اهل سنت تأمین می‌شود، در تاریخ تدوین حدیث نیز برای تنزّل دادن جایگاه حدیث و استناد منابع روایی به پیامبر9 آرائی بر پایه معتقدات عالمان اهل سنت ارائه داده‌اند.

ویلیام مویر (1819-1905) نتیجه چندین مقاله خود دربارۀ عرب، اسلام و سیره پیامبر9 را در بین سالهای 1856 تا 1861 در چهار مجلد با عنوان THE LIFE OF MOHAMMAD (زندگانی محمد) در لندن به چاپ رساند[95]؛ او در این کتاب معتقد است تا نیمه قرن دوم هجری هیچ کتاب مدون و موثق حدیثی نگاشته نشد.[96] مستشرقان با توجه به احادیث منع پیامبر9 از کتابت در کتب اهل سنت یکی از علل مهم عدم تدوین حدیث را همین احادیث می‌دانند چنانکه مارگلیوث با استناد به مسند احمد بن حنبل کتابت حدیث را در نگاه پیامبر9 ممنوع معرفی می‌کند و به نقل از طبری می‌گوید تا یک قرن بعد از پیامبر9 مرسوم بود می‌گفتند:

I have read the Koran and heard the tradition[97].

قرآن را می‌خوانم و سنت را می‌شنوم.

او بعد از آنکه می‌نویسد قرآن نمی‌تواند تمامی احتیاجات نظام اسلامی را برآورده کند[98] ادعا می‌کند آنچه پیامبر9 آورد قرآن بود و از قرن دوم مجموعه‌ای نگاشته شد به عنوان تبعیت و اطاعت از پیامبر که مانند اطاعت از خدا، عمل به آن را واجب دانستند.[99]

همچنین شاخت در کتاب أصول الفقه خود چنین ابراز می‌کند که بعد گذشت مدتی از رحلت پیامبر اسلام9 و عدم دسترسی به تنزیل و نبودن بسیاری از احکام در قرآن و نیاز مسلمانان به احکام دینی، بزرگان دست به توسعه در احادیث زده و احادیث جدیدی جعل شد.[100] او در جای دیگر با صراحت بیشتری تأکید می‌کند تمامی روایات فقهی به نگارش درآمده در قرن دوم جعلی و ساخته اوهام محدثان است.

همچنین شاخت در کتاب An Introduction to Islamic law (مقدمه‌ای بر فقه اسلام) معتقد است گرداوری احادیث از نیمه قرن دوم هجری آغاز گردید آن هم نه تدوین احادیث و گفته‌های پیامبر 9 بلکه معتقد است که عالمان بر اساس نیازهای جامعه احادیثی را جعل می‌کردند و برای اقبال نزد مسلمانان آنها را به صحابه پیامبر نسبت می‌دادند.[101] هامیلتون گیب نیز کار را به جایی می‌رساند که ادعا می‌کند حتی احادیثی مانند: "من کذب علیّ متعمداً فلیتبوأ مقعده من النار" نیز برای جلوگیری از جعل حدیث، جعل شد.[102]

آنان مانند بعض قدماء از بزرگان اهل سنت معتقدند: "هیچ حدیثی در زمان پیامبر9 تدوین نشده است."[103]