المصطفی

خلاصه مطالب

در فصل اول ضمن آشنایی با مسأله استشراق و اهداف مستشرقان از مطالعات اسلامی، دیدگاه بزرگان استشراق در مورد حدیث و اهداف آنان از تشکیک در حدیث بررسی شد. سپس با توجه به جایگاه صحیحین نزد مستشرقان، اعتبار منابع آنان و علل خطاهایشان مورد ارزیابی قرار گرفت.

از آنجا که منشأ اصلی انتساب مطالب خلاف عقل و واقع به پیامبر مکرم اسلام در صحیحین، نوع نگاه مکتب خلفا به مسأله عصمت است در این فصل ضمن تبیین دیدگاه مکتب اهل بیت و مکتب خلفا، شخصیت حضرت در تفکر شیخین (صحیحین) و مستشرقان مورد کاوش قرار گرفت و پس از آن چرایی ورود چنین مطالب باطلی در سیره و سنت حضرت در عنوان تدوین حدیث، تبیین و مورد آسیب‌شناسی قرار گرفت.

آخرین مطلب این فصل نیز بیان اهمیت جایگاه شیخین به ویژه بخاری نزد اهل سنت و عظمت صحیحین بین تألیفات برزگان مکتب خلفا بود که ضمن بررسی نظریه مشهور اهل سنت در أصح کتب شمردن صحیحین بعد از قرآن دو دیدگاه متفاوت مورد اشاره قرار گرفت. 

در فصل دوم  نیز با توجه به روایاتی از صحیحین، زمینه شبهات مستشرقان به شخصیت پیامبر دربارۀ جهاد با بررسی دو شبهه انتشار اسلام با زور شمشیر و خشونت و قساوت حضرت در سرکوبی مخالفان مورد بررسی قرار گرفت و متن روایات مورد نظر به همراه دفاعیات شارحان صحیحین، تحلیل و نقد شد.

در فصل سوم روایاتی از صحیحین مورد بررسی قرار گرفت که بهترین سند برای طرح شبهه از جانب مستشرقان بود روایاتی که از زشت‌ترین نسبتها به حضرت، در توجه به زیبایی زنان و افراط در روابط خاص زناشویی، چشم نپوشیده بودند. در این بین بعضی از دفاعیات شارحان صحیحین راه بن بست دفاع را تنگ‌تر و پر چالش می‌نمود. ابن حجر و بعض دیگر هر جا عرصه جواب برایشان تنگ می‌شد و از طرفی هم نمی‌خواستند از بت خودساخته و عصمت بخاری در صحیحش دست برداشته و کلمه‌ای از صحیحین را انکار کنند می‌گویند احکامی از قبیل جواز نگاه به نامحرم، خلوت با نا محرم، از اختصاصات حضرت است و حتی ایشان می‌توانند بدون اجازه و رضایت زن و ولیش او را به ازدواج خود در آورند.

 استنتاج کلی

متأسفانه نتیجه این تحقیق، اثبات فرضیه دومی است که ابتدای رساله بیان شد. آنچه با طرح و بررسی مطالب در فصل دوم و به خصوص فصل سوم می‌توان گفت این است که مستشرقان برای تخریب شخصیت حضرت در قسمتی از شبهات جهاد و مسأله تعدد زوجات حضرت به چیزی بیشتر از بعض روایات صحیحین آن هم با دفاعیات عجیب برخی شارحان صحیحین نیاز ندارند. البته غرض‌ورزی و دشمنی دشمنان را به هیچ وجه نمی‌توان انکار کرد، اما مهم این است که شیخین با وجود عصمتی که بزرگان مکتب خلفا برای آن دو در صحیحین معتقدند، با نسبت‌های زشت و سخیف دشمنان به شخصیت حضرت در مسأله تعدد زوجات و جهاد، هم‌داستان هستند.

کاستی‌های تحقیق

کاستی‌های این تحقیق را در سه بخش محوری می‌توان مورد اشاره قرار داد که در صورت وجود این نکات می‌توان این تحقیق را در نوع خود جامع و کم نقص شمرد:

بخش اول: استشراق و مستشرقان

در این بخش چند نکته قابل ملاحظه است:

الف: مطالعات مستشرقان در عناوین مختلف علوم اسلامی گستردگی فراوانی  حتی در موضوعات جزئی و تخصصی دارد، لذا اشراف بر مراحل تکوین آراء گوناگون در تألیفات بزرگان استشراق و سیر مطالعاتی یک موضوع، در موارد مختلف می‌تواند به تحلیل دقیق‌تر نظریه آنان و به دنبال آن نقد جامع و عالمانه و یافتن جواب‌های نقضی در مطالبشان کمک کند. علاوه بر اینکه با ارائه چنین تحقیقاتی در سطح بین المللی می‌توان تا اندازه‌ای در هدایت افکار آنان مؤثر بود. در این تحقیق هر چند سعی شده با ملاقات بعضی از اساتید این رشته و مطالعه کتب مطرح و مرتبط با موضوع، کاوش‌های دیگران نیز مورد توجه قرار گیرد اما همچنان زمینه گسترده‌ای برای تحقیق بیشتر وجود دارد.

ب: تسلط به زبان خارجی در متون اصلی تألیفات مستشرقان أعم از انگلیسی، آلمانی و فرانسوی، هم محقق را در فضای اصلی مطالعات آنان قرار می‌دهد و هم استناد و نقد ادعاهای آنان از اتقان بیشتری برخوردار خواهد شد. نویسنده در این زمینه تا اندازه‌ای تلاش نموده است اما نگاه متخصصانه و با اشراف به تألیفات مستشرقان کارآیی بیشتری خواهد داشت.

بخش دوم: جهاد و ازدواج پیامبر

در این بخش نیز چند نکته قابل ملاحظه است:

الف: یکی از نکات مهم در برداشت صحیح از موضوعات تاریخی توجه به تأثیر و تأثر مسائل مختلف در وقوع یک حادثه است. به عبارت دیگر قرائن حالیه و مقالیه و امثال آن که گاهی چندین سال به یک اتفاق تاریخی فاصله زمانی دارد، در رمز گشایی از پیچیدگی‌های متون روایی و تاریخی و علل تحقق حوادث مختلف، بسیار راهگشا است. رسیدن به این هدف علاوه بر تخصص در این رشته، نیاز به ممارست طولانی و حضور ذهن در مطالب گوناگون تاریخی دارد تا بتوان با اشراف و جامعیت نسبت به زوایای تاریخ، نظریه بهتری ارائه داد. نویسنده در این رساله در مطالعات گسترده خود سعی در توجه اجمالی و همزمان به مسائل مختلف تاریخ با محوریت جهاد و ازدواج حضرت داشته است اما توجه به زوایای دیگر تاریخ در غیر از عنوان جهاد و ازدواج می‌تواند به اتقان بیشتر در جواب از شبهات کمک نماید.

ب: نگاه همه جانبه به موضوع از جهت فقهی، تاریخی، حدیثی، کلامی، رجالی و تفسیری می‌تواند تا اندازۀ زیادی جامعیت تحقیق را تضمین نماید و استدلالها را از ابعاد مختلف تقویت نماید.

ج: همچنین تحقیق در علل جعل روایاتی که در این رساله مورد توجه قرار گرفت، بر غنای این رساله خواهد افزود. به عنوان مثال: چنان‌که در شبهه اول فصل دوم اشاره شد، مسأله غصب خلافت، یک علت مهم در جعل روایت "أمرتُ أن أقاتل الناس ..." در مکتب خلفا است.

بخش سوم: صحیحین

در این بخش نکات زیر قابل ملاحظه است:

الف: هر چند نویسنده بر اساس موضوع رساله سعی نموده علاوه بر طرح زمینه‌های شبهات مستشرقان، به نقد دفاعیه‌های شارحان صحیحین نیز بپردازد، اما برای رفع ابهام به بیان اجمالی دیدگاه شیعه نیز پرداخته است، با این وجود توجه تفصیلی به دیدگاه مکتب اهل بیت در مباحث مطرح شده می‌تواند حسن ختام نیکوتری برای جمع‌بندی پرونده این شبهات باشد.

ب: نویسنده در استقصاء زمینه‌های شبهات با توجه و دقت در روایات، کتاب‌ها و ابواب مرتبط با دو عنوان جهاد و ازدواج حتی ابواب کم ارتباط با موضوع در صحیحین، موشکافانه به استخراج روایات و عبارات مورد نظر پرداخته است اما توجه تفصیلی به تک گزاره‌هایی در مورد جهاد و ازدواج حضرت یا مفهوم یک جمله شرطیه در سایر ابواب و کتب صحیحین از قبیل طهارت و صلاة، می‌توانست تکثیر زمینه‌های شبهات و بررسی عالمانه‌تر مباحث را به دنبال داشته باشد.

ج: هر چند موضوع رساله محدود به صحیحین بوده است اما توجه به سایر جوامع حدیثی، منابع تاریخی، کتب تفسیر و آثار فقهی کلامی معتبر نزد اهل سنت می‌تواند بر اهمیت مسأله بیافزاید و تفکر مکتب خلفاء را جامع‌تر تبیین نماید.

چند پیشنهاد

 در زمینه مطالعات غرب شناسی و بررسی دست­آورد­های علمی مستشرقان، اندیشمندان اهل سنت تلاش­های بسیاری داشته­اند، از قبیل ترجمه تعدادی از کتاب­های مستشرقان و بررسی و نقد قسمتی از آراء وشبهات آنان به ویژه درباره شخصیت پیامبر، البته هرچند در جایگاه خودش اندک است، و در بعض موارد نیز باعث خودباختگی اندیشمندان معاصر اهل سنت در برابر تألیفات آنان شده اما حجم آن در مقایسه با تلاش­های فرهیختگان شیعه بسیار چشم­گیر است. البته همین مقدار از تألیفات و تحقیقات اهل سنت نیز کمتر توانسته راه حق را بر جویندگان حقیقت نمایان سازد. متأسفانه اندیشمندان شیعه در زمینه شناخت سایر ادیان و ملل به صورت علمی، نه تنها پژوهشهای اندکی دارند و کمتر توانسته‌اند معارف ناب خود را با ابزارهای روز به دنیا معرفی کنند، بلکه در زمینه مطالعات مستشرقان و شبهات آنان هم که حداقل در برخی موارد چه بسا از دیدگاه آنان یک سؤال باشد نه شبهه، تلاش چشمگیری نداشته‌اند. همچنین مرکز یا مؤسسه­ای که در مجامع علمی بین المللی جایگاه مهمی داشته باشد و بتواند شبهات مطرح شده در دنیا را در سطح گسترده و با پشتیبانی عالمان و اندیشمندان شیعه، به روز و به زبانهای زنده دنیا پاسخگو باشد وجود ندارد. و البته این کم کاری به جایی رسیده که الآن در دانشگاه‌ها و حتی بعضی از دبستانهای ما چنین شبهاتی توسط بعض معلمان و اساتید جاهل یا مغرض انتشار پیدا می‌کند و ما مجبوریم ابتدا به پاکسازی ذهن قسمتی از جامعه خود بپردازیم.

در مورد بررسی و نقد شبهات در علوم مختلف از جمله فقه، کلام و حدیث، عصر صفویه را می‌توان یکی از دوره‌های درخشان تلاش‌های عالمان شیعه با حمایت حکومت به شمار آورد که علاوه بر حجم گسترده حضور عالمان شیعه از بلاد مختلف شیعی به ویژه جبل عامل، مناظرات و مباحثات علمی و پاسخ به روز به شبهات، مورد توجه بزرگان شیعه بوده است. در دوران معاصر هم بزرگانی بوده‌اند مانند: مرحوم علامه امینی (1320-1390ه‍) در کتاب گرانسنگ الغدیر جلد سوم که بعضا کتابهایی که چند ماه بیشتر از انتشارشان نگذشته، مانند: حیاة محمد از امیل درمنگهام (1892-1971) با ترجمه عادل زعیتر، را مورد نقد قرار می‌دهند، یا مانند: مرحوم محمد جواد بلاغی (1282-1352ه‍) که با زحمت بسیار بر زبان عبری و انگلیسی تسلط پیدا می‌کنند و با نگاشتن کتاب الهدی إلی دین المصطفی، مبانی مسیحیت و یهود و بعض شبهات آنان را نقد می‌نمایند، اوائل انقلاب نیز سیمای جمهوری اسلامی ایران به پخش مناظراتی از بزرگانی همچون شهید مطهری و شهید بهشتی در رد استدلالی مبانی فکری مخالفان اقدام می‌نمود اما الآن حتی در حوزه‌های علمیه هم کتابها و پایان­نامه­های بسیار اندکی را در این زمینه­ها شاهد هستیم.

یک پیشنهاد به رسانه‌های تصویری مانند صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران است که در تهیه انیمیشن‌های معارفی، ساخت سریالهای تاریخی و تهیه فیلمهای سینمایی و مستند، با نگاهی واقعی و هنرمندانه، داستان‌های جهاد و ازدواج‌های حضرت را از نگاه مکتب اهل بیت به شکلی صحیح که خود بخود پاسخ به شبهات دشمنان و نفی دیدگاه مکتب خلفا باشد، با ابزار قوی رسانه به تصویر کشند و در سطح جهانی به مخاطبان منتقل نمایند.

اما نگاه دائرة المعارفی و ورود استدلالی به مباحث استشراق و پاسخ به شبهات مستشرقان در سطح بین المللی نه با همت یک فرد بلکه با تأسیس و تقویت مراکز و مؤسسه­های مطالعاتی قابل پیگیری است، لذا آغاز این حرکت که چند دهه و بلکه چند قرن به تأخیر افتاده است، نیاز به حمایت همه جانبه عالمان، فرهیختگان، محققان و ارگانهای متعدد با پشتوانه طرحی جامع با رعایت اولویت‌ها و زمانبندی مناسب دارد. اما در صورت اقدام به تحقیق­های فردی و جزئی، توصیه می­شود:

الف: متخصصانی از حوزه علمیه با آموختن تخصصی زبان‌های روز دنیا، بتوانند به صورت واقعی در فضای فکری و اجتماعی اسلام‌شناسان غربی قرار گیرند، تا در کنار نقد مباحث، سیر شکل‌گیری مطالعات مستشرقان و دیدگاه‌های علمی آنان را مورد بررسی و نقد قرار دهند. همچنین با نشر این تحقیقات به زبان‌های مختلف از جمله عربی و انگلیسی، هم نسبت به روشنگری در غرب تلاش شود هم با استفاده از بیداری اسلامی در بعضی از کشورهای مسلمان، پیروان مکتب خلفا به ویژه جوانان انقلابی را با آشنا نمودن مسائل و اعتقادات باطل این مکتب از جمله سکوت در برابر ظلم حاکم جائر و حرمت قیام ‌ضد او، به راه حق رهنمون شد.

ب: علاوه بر توجه به رفع کاستی‌های بیان شده در این تحقیق، در استفاده تخصصی از منابع به زبان اصلی، ابتدا منابع و کتبی محور تحقیق قرار گیرند که بتوان به صورت ریشه‌ای به نقد شبهه پرداخت. مثل کتب مستشرقانی که نظریاتشان بسیار مورد توجه و تقلید است، مانند: گلدزیهر.

ج: ادامه موضوع این رساله یعنی بررسی زمینه‌های شبهات مستشرقان در صحیحین با محوریت سیره و شخصیت فردی پیامبر، شخصیت اجتماعی حضرت، مسأله عصمت ایشان، مسأله نبوت و جایگاه انبیاء، اهل بیت پیامبر، اسرائیلیات، بعضی از احکام فقهی مانند: بعضی از مسائل جهاد، می‌تواند تحقیقات جدیدی در موضوع خود شمرده شده و بعض بن‌بست‌ها در منابع شبهات مستشرقان را حل نمود. نویسنده این رساله تحقیقی هم در زمینه‌های شبهات مستشرقان به شخصیت پیامبر در صحیحین دربارۀ وحی انجام داده است.

و السلام علی من اتبع الهدی