امر سیزدهم: مشتق/ مرحله 5: ثمره فقهی
مرحله پنجم: ثمره فقهی مبحث مشتق
ابتدای بحث مشتق وعده دادیم به ثمراتی از این بحث و تطبیقات بحث مشتق در فقه اشاره کنیم لذا به بیان مرحله پنجم و اشاره به چند ثمره فقهی بحث مشتق می‌پردازیم.
اصل بحث این بود که استعمال مشتق صرفا حقیقت در متلبّس است یا در أعم از متلبّس و من قضی عنه التلبّس یک استعمال حقیقی است. مرحوم آخوند فرمودند مشتق حقیقت در خصوص متلبّس است. این اختلاف مبنا در مبحث مشتق، منشأ بعضی از اخلاف فتاوا در فقه است که به چند نمونه اشاره می‌کنیم:
نمونه یکم: عنوان مؤونه در خمس
در مبحث خمس فقها می‌فرمایند آنچه از مؤونه و هزینه‌های زندگی یک فرد در سال به شمار می‌رود خمس ندارد. یکی از فروعات فقهی این حکم آن است که زید خانه‌ای لایق به شأنش برای سکونت خود و خانواده‌اش خریده، و طبیعتا چون عنوان مؤونه بر آن صادق است لذا خمس هم ندارد. قبل از اینکه زید به آن خانه نقل مکان کند خالد حق سکونت دائمی در یک خانه لایق به شأن را به او بخشید و زید با قبول آن از سکونت در خانه‌ای که خریده بی‌نیاز شد، سؤال این است که آیا پرداخت خمس خانه‌ای که خریده واجب است یا نه؟
اگر مشتق حقیقت در خصوص متلبّس باشد، الآن عنوان و وصف مؤونه بر این خانه صادق نیست و منقضی شده است لذا در پایان سال خمسی، زید باید خمس این خانه که جزء مؤونه او نیست را بپردازد.
اگر مشتق حقیقت در أعم از متلبّس و منقضی باشد، باید گفته شود (به اعتبار هفته قبل) حقیقتا عنوان مؤونه بر خانه صادق است لذا خمس این خانه واجب نیست.
نمونه دوم: عنوان جلّال در حرمت أکل
می‌دانیم أکل گوشت حیوان جلّال حرام است. فرض می‌کنیم یک گوسفند یا هر حیوان حلال گوشت دیگری جلّال و نجاست‌خوار شده بود اما الآن بعد از یک ماه این خصوصیت را ترک کرده و دیگر عنوان جلّال بر این حیوان صادق نیست.
اگر مشتق حقیقت در خصوص متلبّس باشد باید گفت الآن که این حیوان جلّال نیست و انقضی عنه المبدأ، پس أکل لحمش حرام نیست.
اگر مشتق حقیقت در أعم از متلبّس و منقضی باشد باید گفت الآن به اعتبار ماه قبل حقیقتا عنوان جلّال بر این حیوان صادق است لذا أکل لحمش حرام می‌باشد.
نمونه سوم: عنوان وقف
یک ساختمان جهت استراحت خادمان حرم امام رضا علیه آلاف التحیّة و السلام وقف شده است. زید خادم حرم بوده اما یک ماه است این توفیق از او سلب شده و دیگر عنوان خادم بر او صادق نیست. آیا می‌تواند همچنان از استراحت در این ساختمان استفاده کند؟
اگر مشتق حقیقت در خصوص متلبّس باشد باید گفت دیگر مجاز به استفاده نیست زیرا عنوان خادم از او منقضی و سلب شده است.
اگر مشتق حقیقت در أعم از متلبّس و منقضی باشد باید گفت همچنان می‌تواند از استراحت در این ساختمان استفاده کند.
نمونه چهارم: ماء مسخّن بالشمس
مثالی که در ابتدای بحث مشتق هم اشاره کردیم مرحوم شیخ کلینی رحمة الله علیه در کتاب شریف کافی می‌فرماید: عَنْ أَبِی عَبْدِ اللّٰهِ عَلَیْهِ السَّلاَمُ، قَالَ: «قَالَ رَسُولُ اللّٰهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ: الْمَاءُ الَّذِی تُسَخِّنُهُ الشَّمْسُ لَا تَوَضَّؤُوا بِهِ، وَ لَاتَغْتَسِلُوا بِهِ، وَ لَاتَعْجِنُوا بِهِ؛ فَإِنَّهُ یُورِثُ الْبَرَصَ ».[1]
وضو گرفتن و خمیر درست کردن با آبی که با نور خورشید گرم شده، مکروه است. ظرف آبی است که تا عصر با حرارت خورشید مسخَّن و گرم شده است اما تا فردا صبح باقی مانده و سرد شده، آیا استفاده از این آب سرد شرده برای وضو همچنان مکروه است؟
اگر مشتق حقیقت در خصوص متلبّس باشد باید بگوییم چون موضوع و عنوان مسخّن باقی و صادق نیست پس حکم کراهت هم نیست.
اگر مشتق حقیقت در أعم از متلبّس و منقضی باشد باید بگوییم حقیقتا الآن هم عنوان مسخّن بر آن صدق، و وضو گرفتن با آن مکروه است.
